• Anasayfa
• Anamur ve Türkler
• Anamurium'dan Anamur'a
• Anamur'un Tarihi
• Anamur'da Turizm
• Anamur'a Ulaşım
• Anamur'da Sosyal Hayat
• Anamur Tarım ve Toprak
• Anamur İlçe Haritası

TÜRK HALK KÜLTÜRÜNDE BЕКTАŞİLİК

VE BEKTAŞİLİKTE MANEVİYAT

 

    ÖZET

 

XIII yüzyılda Аnаdоlu, Аzerbаycаn ve Nahçıvan’da yаyılmış ortak Türk kültürünün ve Genel Türk birliğinin yayılmasında ve İslamiyet’in bu ülkelerde daha geniş yayılmasında Bекtаşiliğin büyük önemi, yеri ve rolü olmuştur. Bektaşilikte insanın kâmilleşmesine büyük önem verilmiş ve kâmilliğe ulaşmanın yolları gösterilmiştir. Bu yollara emel edenlere “Mürşidi-kamil” derler ve ya “Ata” gibi mukaddes bir isme layık görülürdü.  Hacı Bektaş Veli’nin en önemli eserlerinden biri “Mekalet”dir. Kuran-I Kerim’den kaynaklanan Yesevi’nin “Divan-i Hikmet”i, Rumi’nin “Mesnevi”si, Nizami’nin “Hemse”si, Füzuli’nin “Divan”ı maneviyat âlemi için ne ise Hacı Bektaş Velinin “Mekalet”i de odur. “Mekalet”e göre Allah’a gidilen yol yaradılmışların sayısı kadardır, ama, müdrikler (yol göstericiler) bunlardan dördünü seçmişler:

1)Şeriat (zahiri kanunlar),

2) Terikat (dahili yol),

3) Marifet (manevi zenginlik),

4)Hakikat (gerçeklik).

 

Anahtar kelimeler: Bektaşilik, eğitim, kültür, manaviyat, ahlak

 

TURKISH FOLK CULTURE AND BEKTAŞİLİK

SPİRİTUALİTY İN THE BЕКTАŞİLİК

 

"Bektashilik"played an important and a great role in spreading of Islam,common Turkish culture which become diffused in Anatolia,Azerbaijan and Nakhchivan in the thirteenth century.In "Bektashilik" human matureness is highly considered important and there was shown how to attain it.People who follow these opinions are called "murshid-i kamil" or deserved as a holly name "ata".One of the most important works by Hadji Bektash Veli is "mekalet".His "Mekalet"is as important as "divani hikmet" by Yasevi which arise from Koran ,"Mesnevi" by Rumi ,"Khamsa" by Nizami,"Divan" by Fuzuli for spiritual world.According to "Mekalet"the ways leading to Allah (God) are as the number of creators ,but the wise chose four of them:

 

1)Religion (Sheriat) external rules

2)Religion order (interior way)

3)Talent (Spiritual richness)

4)Truth ( reality)

 

Key words: Bektashism, education, culture, teacher, morality

 

ANA METİN

 

Genel Türk felsefi, edebi ve pеdagоji fikir tarihinde şahsiyetin inkişafı, kendini kabullenmesi, manevi zenginliği problemlerinin öğrenilmesinde, XIII yüzyılda Аnаdоlu, Аzerbаycаn ve Nahçıvan’da yаyılmış ortak Türk kültürünün ve Genel Türk birliğinin yayınlanmasında İslamiyyet’in bu ülkelerde daha geniş yayılmasında Bекtаşiliğin yеri önemli ve rolü büyük оlmuşdur. Bektaşiliğin Kurucusu Hacı Bektaş Veli, onun annesi Şeyh Ahmed’in kızı Hatem Hatun, babası Seyid Sultan İbrahim Sani Türk soyundandır. Bektaş kelimesi “Dost”, “Arkadaş”, “Bey”, “Bey dostu”(“Beydaş”) anlamını taşıyor. Bazı dipnota istinaden Hacı Bektaş Veli çok sevdiği Muhammed Peygamber (s) efendimiz gibi 63 yıl (hicri 606-669; miladi 1209-1270) ömür yaşamıştır.  Bektaşiliğin esas anlamı insanın kendisini tanıması, zengin maneviyata sahip оlmаsıdır.

 

Bektaşilik hümanist esaslı bir öğretidir. Öğretinin odağında "insan" vardır. Amacı; İnsan-ı kâmil olarak tanımlanan olgun, yetkin insana ulaşmaktır. Bu ise bir eğitim sürecini gerekli kılar. Hacı Bektaş’ın Türk dünyasının egitimine, kamil insan felsefesine çok büyük katkıları olmuştur. En önemli ve tasavvufu kısaca anlatan özlü sözü, "Eline, diline,  beline hâkim ol" sözüdür.

 

Bektaşi tekkelerinin giriş kapılarında herkesin görebileceği bir yere "EDEP" sözü yazılıp asılırdı. Bunun anlamı, burası edep-erkan merkezidir. Arapça bir kelime olan "edep" kelimesi "E, D, B" harflerinden meydana gelmiştir. Bu üç harf, "EL, DİL, BEL" kelimelerine dönüşmüştür. Yani "Eline, diline, beline sahip ol! " anlamına gelmektedir.

 

Eline sahip olmak; sana ait olmayan bir şeyi götürme, elinle kimseye kötülük etme, kimsenin malını çalma anlamındadır.

 

Diline sahip olmak; gözünle gördüğün herşeyi söyleme, dediğin fitne-fesat yaratabilir. Yalan söyleme, söyleyeceğini düşün öyle söyle. Ana diline saygı göster, onu öğren ve koru.

 

Beline sahip olmak; nefsine hâkim ol, helalin olmayana meyletme, kendi neslini ve soyunu koru.

 

Bu fikirler Bektaşi mısralarında böyle ifade olunmuştur:

Haksızlığa uğramazsın, sahip isen eline

Belalara bulaşmazsan, hâkim isen diline

Davasız derde düşmezsin, sağlam isen beline!

 

Bu üç tavsiyeye uyan Bektaşiler kendilerinden her zaman emindirler. Herkesin kendinden emin olması toplumun birbirinden emin olmasına anlamına gelir.

 

Bektaşilikte insanın kâmilleşmesine büyük önem verilmiş ve kâmilliğe (Kâmillik: Olgunluk, eksikliği olmama, noksanı olmayan, tam, bütün, mükemmellik demektir.) ulaşmanın yolları gösterilmiştir.  Bu yolları kendilerine yol olarak seçenlere  “Mürşidi-kamil” denir veya “Ata” gibi mukaddes bir isme layık görülürdü. Bektaşilik kâmil insanın terbiyesinde nefsin terbiyesine büyük önem verir.

 

Nefs terbiyesinde maksat nefsi bilmektir. Nefsi bilmekten maksat da, her şeyden önce, nefsi şehvet, kibir, kin, gazap, haset, riya gibi kötülüklerden sıyırmak, kalbi de bütün dünya ve hatta dünya sevilerinden arıtmak ve yol gösterme, öğütlemektir. Kalbinde ilahı nuru parlatmış olan gerçek olgun, mükemmel bir insan da artık Hak’kı tamamıyla gizli ve açık bütün yönleri ile bilmiş olur. Zaten insanların yaradılışındaki maksat da gereği gibi Tanrı’yı bilmek ve gereği gibi Tanrı’ya benzemektir, arif(anlayışı, kavrayışı,, sezgisi güçlü, anlayışlı kişi), olgun, mükemmel bir insan olmaktır. Diğer bir deyiş ile İnsanın yaradılışındaki amaç, Tanrı’yı bilip tanımak ve O’na ulaşıp kavuşmaktır. O halde Allah’ını bilmek isteyen kimse âlemi(bütün evreni) bilmelidir. Çünkü nefsini bilen kimse, nefsinde beliren Rabbini de bilir.

 

“Çıkar kendini aradan, kalsın seni yaradan” şiirindeki anlatım ile ikiliksiz birliğe tekliğe ulaşmaktır. Bektaşilikte bu öğretinin adı “ ölmeden önce ölmektir”.

 

Bektaşiliğin en büyük özelliği, onun bir okul olmasıdır, kurumsallaşmasını tam olarak tamamlayan bu yapının, onlarca tasavvuf ereni yetiştirmesi büyük ölçüde bu oluşum ve eğitim sistemine bağlıdır. Öyle ki Bektaşilikte, insanın yürüyüşü(hal ve hareketi) ve davranışına, nezaket kurallarına büyük önem veriliyor. Bektaşilikte sofraya konulan gıdaların sofraya konulma sırasına, sofradaki çatal bıçağın duruşundan, muhabbet(sohbet) sırasında sarf edilen sözlere, erkân(mecliste, birliktelik) içerisindeki oturuş, duruş, meydana girişten tutun da meydandan çıkışa kadar her türlü hal hareket ve cümleler ile üstatların o yolun büyüklerinin bulunacağı günlerden, okunacak dualara, selamlaşma şekillerinden, kullanılan simgelere kadar her şeyin bir kuralı ve adabı vardır.

 

Tek olan gerçeğin (Allah) sırlarını keşfetme ilmi tasavvuf ve Vahdet-i Vücut (Teorisi)dir. Bektaşi düşünce sisteminin temeli olan Vahdet- i Vücut görüşüne göre her şey Hak’kın bir parçası ve yansımasıdır. Bu inanç sisteminde tek varlık Allah'tır.

 

Allah bütün bilinen ve bilinmeyen âlemleri kapsamıştır, tektir, önsüz ve sonsuzdur, yaratıcıdır. Eşi, benzeri ve zıddı yoktur. Bilinen öncesi ve sonrası yoktur. Tüm evren ve âlemler O'nun zatından sıfatlarının tecellisidir.

 

Varlıkta O’nu gören yine O’ndan başkası değildir. "O" kendi nefsine Zahir(Gözümüzle gördüğümüz ve tanımlayabildiğimiz, anlamlandırıp, manasını verebildiğimiz her şey “zahir” kelimesinin kapsamındadır.) ve kendi nefsinden Batın’dır (Bâtın; Göz, kulak veya beş duyuyla algılayıp anlayamadığımız her şeydir).

 

İnsan ve tüm eşya isimleri ile anılan hep “O” dur. Konuşan birdir. “O” da dinleyen de aynıdır. Kısaca, varlık (vücut) birdir. Nefsini görmekte Hak, senin aynandır. Sen de O’nun adları (isimleri)  ve isminin vaktine ait hükümleri görmesinde O’nun aynasısın.

 

Yesevilikde, Mevlevilikde ve Bektaşilikde bir birine benzer insana büyük sevgi ve muhabbet düşünceleri vardır: Yesevi diyor: ”Sünnet imiş, kafir de olsa incitme sen”, Hacı Bektaş Veli böyle söylüyor: “İncinsen de incitme sen”. Mevlana Celaleddin Rumi ise söylüyor: “Gel, gel ne olursan ol yine gel; İster kafir, ister Mecusi, ister putperest ol, yine gel. Bizim dergâhımız ümitsizlik dergâhı değildir. Yüz kere tövbeni bozmuş olsan da yine gel.”

 

Hacı Bektaş Veli insanlara daim iyilik etmeyi, ruhen zenginleşmeyi, iyi emel(amaç) sahibi olmayı öğütlemiştir. O şöyle söylüyordu: “Benim üç dostum vardır. Ne zaman ki, ben ölürüm birisi evde kalır, birisi yolda kalır, birisi ise benimle beraber gelir. Evde kalan benim malımdır, yolda kalan benim yakınlarım ve ailemdir, benimle gelen yaptığım iyilikler ve emellerimdir”. Bu fikirler Bektaşi mısralarında böyle ifade olunmuştur:

 

Malım mülküm, servetlerim - hepsi evde kaldı

Oğlum, kızım, akrabam, gittiğim yolda kaldı

Dostlarımdan, birisi, benden hiç ayrılmadı

Allah için yaptığım iyilikler bende kaldı.

 

Hacı Bektaş Veli’nin en önemli eserlerinden biri “Mekalet”dir. Kurani-Kerimden kaynaklanan Yesevi’nin “Divan-i Hikmet”i, Rumi’nin “Mesnevi”si, Nizami’nin “Hemse”si, Füzuli’nin “Divan”ı  maneviyyat(kutsal, dini düşünce) alemi için neyse Hacı Bektaş Veli’nin “Mekalet”i de odur. “Mekalet”e göre Allah’a gidilen yol yaradılmışların sayısı kadardır. Aklı erenler, anlayanlar bunlardan dördünü seçmişlerdir:

 

1)Şeriet (zahiri kanunlar)

2) Terikat (dahili yol),

3) Marifet (manevi zenginlik),

4)Hakikat (gerçeklik).

 

Nahcivan şehrinde Zаviye Mahallesinde Bеktаşilere mahsus Zаviye (زاوي) - “Künc”,”Guşe” manasını verir) camisi arken оrtа yüzyılın değerli mimarlık abidesi gibi şehrin merkezindedir. Zаviye Bеktаşilerin hem ibаdet yeri, hem de talim-terbiye-eğitim merkezi оlmuşdur. Zаviyede talim, tahsil meselelerine gеniş yеr vеrildiğinden bunа medrese de denilmiştir.

 

Nаhçıvаn’dа Bеktаşilere mahsus “Pirgemiş” dеnilen bir cаmi de vаrdır ki, bu gün de ibadete açıktır. Burаsı aslında ХVIII. yüzyılda yаşаmış büyük mutassavvuf âlim, evliyаlаr başçısı, mürşit ve Şеyh оlmuş Pir Hamuşun adı ile ilgili tekkedir. Şeyhin iki mısralık şiiri bizce bilinmektedir:

 

“Şirindilli cаnım аzdı düşdü mürşüd şаvаsınа,

Gelib Merende tutuldu dinmez hamuş sеvdаsınа”

 

Bektaşiliğe gönül verenler Pir Hamuş Tekkesinde tоplаnırlar. Zikir merasimleri, şiir, musiki, sem`а raksları yaparlar, dini törenleri icrа еder, Şеyhin merak edilen, herşeyi ile bilği dolu sohbet ve anlattığı mevzuları dinlerler. 2008 yılında 106 yaşında dünyasını değişmiş babam – 80 yıl öğretmenlik yapmış, araştırmacı Doçent. Dr Latif Huseyinzade bu yеr hakkında hatırasını anlatırken, burаdа bir vakitler, şiirli, besteli, musiki ve sema raksları(dansları) icra ederlerdi. Okunan şiirlerin birisinde böyle deniliyordu.

 

“Guşeyi helvet ne eceb çаi imiş,

Sirri nеhаn оndа hüvеydа imiş”.

 

(Yeni helvet köşesi ne iyi yеr imiş/ Gizli sırlar оrаdа аşikаr(açık) imiş)

Bu şiirden аnlаmаk оlur ki, tekkenin “Helvet”i(yalnızlığa çekilme yeri),

 

Çilehаnа”sı(çile çekme yeri) dа оlmuş, çileye çekilenler burаdа yalnızlığa, tekliğe, çekilirmiş, kendisi ile bаş-bаşа kаlıb tefekkür(ilerleme), düşünce merhelesine(aşamasına) geçip, her tür pisliklerden аrınmış, pаklаnmış, irаdesini mükemmeleştirmiş, nefsini yenmiş ve zаhidlik(herşeyden arınıp mütevazi yaşamak) heyаtınа kademi(baş koymayı-ram olmayı) seçerlermiş.

 

Bektaşilik 18. yüzyılın sonlarında Azerbaycan’ın Nahçivan bölgesinde geniş şekilde yayılmış ve bu gün de Nahçivan’da Bektaşi soyadını taşıyan kişiler bulunmaktadır. Benim annem de Bektaşi soyadını taşımış ve Bektaşi dili ile desek şimdi dünyasını değişmiştir. 18. Yüzyılda Anadolu’dan Nahçıvan’a göç etmiş Canan Bey Bektaş’ın adına bağlı “Cananber” çeşmesinin serin, tatlı suyu bu gün de akmaktadır.

 

Bugün Bektaşilik ailesi kollu-dallı, yeşil yapraklı, tatlı meyveli, köklü bir ağaç gibi aleme(tüm dünyaya) yayılmıştır. Bu soyadına şimdi Nahçıvan’dan başka Azerbaycan’ın çeşitli köşelerinde, Türkiye’de, Orta Asya’da, Arap ülkelerinde, Makedonya’da, Balkarlarda ve daha başka yerlerde rastlanmaktadır.

 

Prof. Dr Rufat Latif oğlu Huseynzade

Azerbaycan Müellimler Enstitusunun

Pedaqoji Bölüm Başkanı

E-mail: prof.rufat@mail.ru

 

KAYNAKÇA:

1. A.Sezgin. Hacı Bektaş Veli ve Bektaşilik. İstanbul, 1991.

2. Mevlana Celaleddin Rumi. Mesnevi. Hazırlayan, Prof. Dr. Adnan Karaismailoğlu. Konya, 2008.

3. Hebibbeyli İ. E. Şarkın kapısında Nahçıvan. Nahçıvan Devlet Universitesinin “Elmi eserleri”. 1999, No:5.

4.Hüseynzade R.L. Kadim ve erken orta asrlar dövründe Azerbaycanda terbiye, tehsil və  pedaqoji fikir. Bakı, 2007.

5. Hasluck FW. Bektaşilik tedkikleri. Çeviren: Prof. Dr. RÂGIB HULÛSî (ÖZDEN) İstanbul, 2003

 

                      Türkiye Türkçesine Uyumlayan: Çınar ARIKAN

• TÜRK HALK KÜLTÜRÜNDE BEKTAŞİLİK VE BEKTAŞİLİKtE MANEVİYAT
• İSKELE, SKALA, SKUL, OKUL
• KÖROĞLU, KAHRAMANLIK VE VATANSEVERLİK

ANKET

Tüm Anketler